Michał Górski, adwokat
W dniu 5 kwietnia 2024 r., Sąd Okręgowy w Poznaniu wydał wyrok, którym oddalono powództwo spadkobierców (rodziców zmarłego dawcy), o wydanie jego materiału genetycznego przechowywanego w reprezentowanym przez Kancelarię podmiocie leczniczym prowadzącym bank komórek rozrodczych i zarodków. W orzeczeniu tym, Sąd pochylił się nad nieanalizowaną dotychczas przez polską judykaturę kwestią statusu prawnego komórek rozrodczych oddanych w celu zabezpieczenia płodności na przyszłość, po śmierci dawcy.
Stan faktyczny sprawy
Analizowany kazus dotyczy przypadku dawcy, który w związku ze zdiagnozowaną chorobą wymagającą podjęcia obciążającego dla organizmu leczenia, przekazał swoje komórki rozrodcze do banku komórek w celu zabezpieczenia płodności na przyszłość. Po śmierci dawcy na skutek choroby, jego wyłączni spadkobiercy ustawowi (rodzice) wystąpili do podmiotu przechowującego oddany przez niego materiał genetyczny o jego wydanie, celem umożliwienia zastosowania go w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji z udziałem byłej partnerki dawcy, wyrażającej gotowość do poddania się zabiegowi zapłodnienia pozaustrojowego z wykorzystaniem komórek rozrodczych jej zmarłego partnera.
Reprezentowany przez Kancelarię podmiot leczniczy odmówił wydania materiału, uzasadniając to m.in. brakiem możliwości uznania komórek rozrodczych za przedmiot wchodzący w skład masy spadkowej, którym mogliby rozporządzać spadkobiercy dawcy, jak też brakiem możliwości przeprowadzenia wspomnianego wyżej zabiegu ze względu na brak utworzenia zarodków z wykorzystaniem komórek rozrodczych dawcy za jego życia – co stanowi jedyną przewidzianą w polskim prawie sytuację, w której możliwe jest dokonanie zapłodnienia post mortem w ramach dawstwa partnerskiego.
Stanowisko Kancelarii
W toku postępowania przed Sądem Okręgowym w Poznaniu, w kwestii dotyczącej możliwości uznania komórek rozrodczych zmarłego dawcy za przedmiot wchodzący w skład spadku, Kancelaria zwróciła uwagę na to, że wykładnia taka nie znajduje uzasadnienia ze względu na status prawny tego rodzaju materiału genetycznego.
Ustawodawca zdecydował się wyczerpująco uregulować postępowanie z komórkami rozrodczymi w ramach ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności (zwanej dalej: u.l.n.), która przez dawstwo definiuje przekazywanie komórek rozrodczych lub zarodków w celu zastosowania u ludzi (art. 2 ust. 1 pkt 7 u.l.n.), bądź precyzyjniej – w przypadku dawstwa partnerskiego – przekazanie komórek rozrodczych przez dawcę – mężczyznę w celu zastosowania ich w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji u biorczyni pozostającej z dawcą w związku małżeńskim albo we wspólnym pożyciu potwierdzonym zgodnym oświadczeniem dawcy i biorczyni (art. 2 ust. 1 pkt 8 u.l.n.). Po stronie podmiotów leczniczych udzielających świadczeń zdrowotnych wynikających z powyższej ustawy, w analizowanych okolicznościach kluczowe znaczenie należy natomiast przyznać pojęciu przechowywania, przez które ustawodawca uznaje utrzymywanie komórek rozrodczych lub zarodków we właściwie kontrolowanych warunkach do chwili ich dystrybucji i zastosowania u ludzi (art. 2 ust. 1 pkt 22 u.l.n.). W Polce, dawstwo oraz skorelowane z nim przechowywanie we wskazanym powyżej celu materiału genetycznego oddanego uprawnionym do tego podmiotom leczniczym, związane jest ściśle z osobą dawcy. Z powyższych względów, wobec treści art. 922 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, uznanie komórek rozrodczych osoby zmarłej za wchodzących w skład spadku, nie znajduje oparcia w przepisach prawa. Przepis powyższy stanowi bowiem, że: Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
W przypadku komórek rozrodczych oddanych do przechowywania w celu ich ewentualnego późniejszego wykorzystania w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji, materiał ten należy uznać za ściśle związany z osobą dawcy nie tylko w sferze fizycznej, ale przede wszystkim w kontekście konkretnego celu jego oddania (dawstwa). W analizowanych okolicznościach, celem tym było zabezpieczenie komórek rozrodczych dawcy w związku z planowaną – istotnie obciążającą organizm terapią, co pozwoliłoby w przyszłości na podjęcie próby wspomaganej medycznie prokreacji w sytuacji utraty naturalnej zdolności rozrodczej (tzw. zabezpieczenie płodności na przyszłość, które umożliwia art. 31 u.l.n.). Co istotne, jak wynika z art. 31 ust. 3 u.l.n.: Komórki rozrodcze pobrane od dawcy w celu zabezpieczenia płodności na przyszłość stosuje się w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji na zasadach określonych w ustawie dla zastosowania komórek rozrodczych pobranych w celu dawstwa partnerskiego albo dawstwa innego niż partnerskie.
Wobec potrzeby tak dalece wkraczającej w osobistą sferę decyzyjną dawcy, nie sposób uznać, aby w świetle powyższych regulacji prawnych, materiałem genetycznym po śmierci dawcy mogli rozporządzać jego spadkobiercy.
Niezależnie od stanowiska prezentowanego z perspektywy przepisów prawa spadkowego, za istotną należało także uznać argumentację odnoszącą się do postępowania z tego rodzaju materiałem genetycznym na kanwie przepisów ustawy o leczeniu niepłodności. W tym zakresie należy przede wszystkim zwrócić uwagę, że w przypadku dawstwa partnerskiego, w sytuacji śmierci dawcy komórek rozrodczych, do organizmu biorczyni mogą zostać przeniesione wyłącznie zarodki powstałe w wyniku tego rodzaju dawstwa, o czym stanowi art. 33 u.l.n. A contrario, wykorzystanie w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji samych komórek rozrodczych zmarłego dawcy (niewykorzystanych do utworzenia zarodka za jego życia) nie jest dopuszczalne, co bezpośrednio wynika również z art. 18 ust. 1 pkt 2 u.l.n., zgodnie z którym: Niedopuszczalne jest zastosowanie w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji komórek rozrodczych pobranych od dawcy, jeżeli dawca, od którego pobrano komórki rozrodcze w celu dawstwa partnerskiego, zmarł.
Pośrednio, wniosek powyższy można również wyprowadzić z art. 24 u.l.n., który stanowi, że: Niedopuszczalne jest pobieranie komórek rozrodczych ze zwłok ludzkich w celu zastosowania ich w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji. Przepis ten odnosi się bezpośrednio do komórek rozrodczych, zaś wobec sformułowanego w nim zakazu pobierania ich ze zwłok, należy przyjąć, że ustawodawca nie dopuszcza możliwości wykorzystania komórek rozrodczych post mortem. Jedyny wyjątek od zasady zabraniającej korzystania z komórek rozrodczych po śmierci dawcy, dotyczy dawstwa innego niż partnerskie (na podstawie art. 30 ust. 1 pkt 7 u.l.n.).
Jak ponadto wynika z art. 19 u.l.n.: Dawca komórek rozrodczych, które nie zostały zastosowane w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji, może w każdym czasie żądać ich zniszczenia lub przekazać je na cele badawcze. Z przepisu tego wynika katalog dyspozycji, jakie dawca może wydać w przedmiocie materiału genetycznego, który nie został wykorzystany w przedmiotowej procedurze. Jak słusznie zwraca się uwagę w piśmiennictwie, użycie przez ustawodawcę sformułowania nie zostały zastosowane w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji, świadczy o tym, że: (…) komórki musiały zostać wcześniej pobrane w ramach procedury medycznie wspomaganej prokreacji; a następnie nie zostały w niej zastosowane [J. Haberko, komentarz do art. 19 u.l.n. [w:] Ustawa o leczeniu niepłodności. Komentarz, Warszawa 2016, s. 135, Nb 4]. Sama procedura medycznie wspomaganej prokreacji została natomiast zdefiniowana w art. 2 ust. 1 pkt 21 u.l.n., jako: czynności prowadzące do uzyskania oraz zastosowania komórek rozrodczych lub zarodków wewnątrz lub pozaustrojowo u biorczyni w celu prokreacji; obejmuje ona bezpośrednie i inne niż bezpośrednie użycie komórek rozrodczych i zarodków. Celem w tym wypadku jest zatem sama prokreacja, podczas gdy w analizowanym przypadku, dawstwo miało na celu wspomniane zabezpieczenie płodności na przyszłość.
Nawet gdyby hipotetycznie przyjąć, że dawca wyrażał wolę zastosowania przechowywanych komórek rozrodczych (pomijając brak wyrażenia w tym zakresie niezbędnej zgody), w oparciu o cytowany powyżej art. 19 u.l.n. (w zw. z art. 31 ust. 3 u.l.n.), wyłączne dyspozycje jakie przysługiwałyby dawcy w związku z przedmiotowym materiałem genetycznym – który nie został zastosowany – polegałyby na możliwości zażądania ich zniszczenia lub przekazania na cele badawcze. Zakładając natomiast hipotetycznie, że komórki rozrodcze zmarłego dawcy miałyby jednak wchodzić w skład spadku (z czym pozwany podmiot leczniczy się nie zgadza), spadkobiercom nie może przysługiwać w tym zakresie więcej praw niż samemu spadkodawcy (co wyklucza możliwość odmiennego rozporządzenia komórkami).
Zasadnicze powody rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego w Poznaniu
Na podstawie zgromadzonego materiału oraz argumentacji przedstawionej przez strony procesu, Sąd Okręgowy w Poznaniu podzielił stanowisko podmiotu prowadzącego bank komórek rozrodczych i zaródków (reprezentowanego przez Kancelarię), dochodząc m.in. do następujących wniosków:
Orzeczenie to – niezwykle istotne z punktu widzenia praktyki postępowania z tego rodzaju materiałem genetycznym przez banki komórek rozrodczych i zarodków – dostarcza także cennej argumentacji na gruncie doktrynalnej dyskusji na temat statusu prawnego komórek rozrodczych.
Wyrok jest nieprawomocny. Sprawę prowadzi adw. Michał Górski.
Klikając „Akceptuję cookies”, zgadzasz się na przechowywanie plików cookie na swoim urządzeniu w celu usprawnienia nawigacji w witrynie, analizy korzystania z witryny i pomocy w naszych działaniach marketingowych.