Wyrok w sprawie gospodarczej jako tytuł zabezpieczenia – z czym to się je?

Od powrotu postępowania w sprawach gospodarczych do Kodeksu postępowania cywilnego (KPC) minęły już ponad 4 lata. Zdawać by się mogło, że to wystarczający czas, żeby w praktyce rozwiać ewentualne wątpliwości pojawiające się na gruncie wprowadzonych przepisów lub podjąć w tym celu działania legislacyjne. Niestety, w przypadku niektórych zagadnień strony nie mogą oczekiwać prostych rozwiązań.

Kogo dotyczy problem?

Przepisy regulujące postępowanie w sprawach gospodarczych stosuje się do spraw gospodarczych. W KPC wprowadzono definicję tego pojęcia. Najprościej rzecz ujmując: są to sprawy, w których po obu stronach sporu znajdują się profesjonalni uczestnicy obrotu gospodarczego, tj. przedsiębiorcy.

Przywracając postępowanie w sprawach gospodarczych po blisko 8 latach od uchylenia wcześniej obowiązującej w tym zakresie regulacji, ustawodawca wyszedł z założenia, iż podmioty profesjonalne powinny obowiązywać inne – bardziej rygorystyczne – zasady postępowania.

Tytuł zabezpieczenia – co to znaczy?

Jedną z odmienności w stosunku do przepisów ogólnych jest zastosowanie do wyroku sądu pierwszej instancji zasądzającego świadczenie w pieniądzu lub rzeczach zamiennych przepisów dotyczących tytułu zabezpieczenia, właściwych dla postępowania nakazowego. W konsekwencji, wyrok taki z chwilą jego wydania stanowi tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Co to w praktyce oznacza?

Załóżmy, że dwóch przedsiębiorców łączyła umowa sprzedaży. Została ona wykonana w nienależyty sposób, wobec czego kupujący odmówił zapłaty ceny. Sprzedawca skierował roszczenie w tym zakresie do sądu, który uwzględnił powództwo. W tej sytuacji sprzedawca uzyskał tytuł zabezpieczenia, stanowiący podstawę do wszczęcia postępowania egzekucyjnego co do wykonania zabezpieczenia. Środki te zostają jedynie zabezpieczone. Nie zostaną one wydane sprzedawcy aż do czasu uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Takie rozwiązanie ma na celu wyeliminowanie sytuacji braku możliwości odzyskania środków przez wierzycieli.

Co może zrobić przedsiębiorca, który przegrał spór?

Zaskarżenie przez kupującego wyroku sądu pierwszej instancji pozostaje bez wpływu na możliwość uzyskania przez sprzedawcę opisanego powyżej zabezpieczenia. Czy – i co – może w takiej sytuacji zrobić kupujący? W tym zakresie przepisy o postępowaniu w sprawach gospodarczych również odsyłają do przepisów właściwych dla postępowania nakazowego. Kupujący może złożyć kwotę zasądzoną wyrokiem wraz z wymagalnymi odsetkami na rachunek depozytowy Ministra Finansów. W przypadku wyroku zobowiązującego do wydania rzeczy zamiennych, złożeniu podlega suma równa wartości przedmiotu sporu. Alternatywnie, kupujący może złożyć wniosek o ograniczenie zabezpieczenia, wnosząc np. o zastąpienie wybranego przez sprzedawcę innym, mniej uciążliwym, sposobem zabezpieczenia. Skoncentrujmy się jednak na pierwszej możliwości.

Rozwiązanie – złożenie sumy na rachunek depozytowy

Powyższe rozwiązanie sprowadzające się do dobrowolnej zapłaty sumy niezbędnej do zabezpieczenia pozwoli uniknąć kupującemu niedogodności związanych z prowadzeniem wobec niego postępowania egzekucyjnego, w ramach którego komornik może m.in. zająć jego rachunki bankowe. Nie jest ono jednak pozbawione wad.

Pierwsza trudność związana jest z koniecznością prawidłowego obliczenia sumy, którą należ złożyć na rachunek depozytowy. Przepis odwołuje się w tym zakresie do kwoty zasądzonej wyrokiem wraz z wymagalnymi odsetkami. Brak jest w nim wprost mowy o kosztach postępowania. Czy wchodzą one zatem w zakres pojęcia „kwoty zasądzonej wyrokiem”?  Odpowiedź na to pytanie nie jest oczywista, jednakże w interesie kupującego będzie argumentowanie, iż koszty postępowania nie wchodzą do tej sumy.

Załóżmy więc, że kupujący wpłacił prawidłowo obliczoną kwotę na rachunek depozytowy. Czy wyczerpuje to zakres czynności, które powinien podjąć, aby uniknąć wykonania zabezpieczenia? Niestety nie. Żeby w pełni zabezpieczyć swoje interesy, powinien jeszcze złożyć wniosek do sądu rozpoznającego sprawę o stwierdzenie upadku w całości zabezpieczenia wynikającego z wyroku. Odpowiednie zastosowanie znajdują bowiem w tym przypadku przepisy regulujące postępowanie zabezpieczające.

Czy – i jak – przedsiębiorca może odzyskać złożone środki?

Sytuacja została tymczasowo opanowana. Kupujący zaskarżył wyrok sądu pierwszej instancji apelacją. Sąd drugiej instancji rozpoznał sprawę, przychylił się do jego stanowiska i … uchylił wyrok sądu pierwszej instancji, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania. Można powiedzieć, że postępowanie wraca do punktu wyjścia. Co w tej sytuacji dzieje się ze środkami złożonymi na rachunku depozytowym? Skoro podstawa ich złożenia odpadła, środki te powinny z urzędu zostać wypłacone kupującemu? Niestety i w tym przypadku sprawa nie jest oczywista.

Mamy bowiem do czynienia z tzw. depozytem procesowym, do którego nie stosuje się przepisów KPC regulujących postępowanie depozytowe, w tym w zakresie zwrotu depozytu. Problem polega na tym, że brak jest osobnej regulacji dotyczącej odzyskania przedmiotowych środków, co prowadzi do rozbieżności poglądów prezentowanych w tym zakresie przez sądy oraz przedstawicieli doktryny prawniczej. Najczęściej również i w tym przypadku w drodze analogii stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym.

Aby odzyskać środki, kupujący powinien złożyć do sądu rozpoznającego sprawę wniosek o zwrot środków złożonych na rachunek depozytowy, powołując się na uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji, a tym samym odpadnięcie przyczyny złożenia sumy zabezpieczenia na przedmiotowy rachunek. Skoro bowiem kupujący dobrowolnie złożył na niego środki, w sytuacji zmiany stanu faktycznego powinien mieć pełną możliwość zmiany decyzji i ich odzyskania.

Podsumowanie

Z uwagi na niezbyt klarowną regulację, praktyczne zagadnienie, jakim jest złożenie na rachunek depozytowy sumy wystarczającej do zabezpieczenia oraz jej odzyskanie, które nie powinno budzić wątpliwości, nastręcza wielu trudności. W przypadku roszczeń obejmujących zapłatę znacznych kwot, brak możliwości dysponowania złożoną do depozytu procesowego kwotą przez przedłużający się czas może być dla przedsiębiorcy uciążliwy. Dodatkowo, ilość i skomplikowanie kolejnych czynności niezbędnych do złożenia i odzyskania tych środków czynią prawie niezbędnym skorzystanie z pomocy prawnej, co dla małych przedsiębiorców może być kolejną barierą.

Mając na uwadze szersze zastosowanie opisanej powyżej instytucji po wprowadzeniu postępowania w sprawach gospodarczych, celowym jest, żeby ustawodawca – nieustannie dążący do poprawy otoczenia prawnego przedsiębiorców – zajął się również regulacją dotyczącą złożenia i odzyskania sumy wystarczającej do zabezpieczenia na rachunek depozytowy.