Katarzyna Wrembel, aplikant adwokacki
Ustawa z 28.7.2023 r. oraz okoliczności jej uchwalenia
28.7.2023 r. uchwalona została ustawa o zmianie k.r.o. oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1606), a jej poselski projekt wpłynął do Sejmu jeszcze w maju tego samego roku. Uchwalenie ustawy stanowiło wyraz społecznego sprzeciwu dla wciąż eskalującej przemocy wobec dzieci oraz dostrzeżenia przez ustawodawcę konieczności poprawy sytuacji zarówno małoletnich, jak również osób z niepełnosprawnością. Głosowanie nad projektem ustawy miało miejsce po głośnej na całą Polskę, tragicznej śmierci 8-letniego Kamila z Częstochowy – kolejnej ofiary przemocy za zamkniętymi drzwiami.
Częściowo przepisy ustawy z 28.7.2023 r. weszły w życie w terminie 14 dni od jej ogłoszenia, tj. w 29.8.2023 r., w zakresie:
W pozostałej części ustawa wchodzi w życie 15.2.2024 r., a zmiany wprowadzane za jej pośrednictwem odnoszą się już nie tylko do ww. aktów prawnych, lecz także do procedury cywilnej i karnej, prawa karnego wykonawczego, ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej czy ustawy o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym.
Kurator dla osoby z niepełnosprawnością
W k.r.o. zmianie uległy przepisy dotyczące kuratora dla osoby z niepełnosprawnością, zasadność ustanowienia którego uwarunkowana będzie potrzebą wsparcia w prowadzeniu wszelkich spraw, a nie dotychczasową potrzebą „pomocy” do ich prowadzenia. Ustawodawca wprowadził jednocześnie szereg przepisów precyzujących podstawę ustanowienia kuratora oraz wymogu zbadania przez sąd czy kwalifikacje osobiste kandydata na kuratora uzasadniają przekonanie, że będzie należycie wywiązywał się z powierzonych obowiązków. Co więcej, osoba z niepełnosprawnością będzie mogła wskazać samodzielnie kandydata na kuratora. Sąd będzie musiał również uwzględniać sposób funkcjonowania osoby z niepełnosprawnością, celem ustalenia osoby kuratora oraz zakresu jego obowiązków i uprawnień. Finalnie, kurator obowiązany będzie do informowania osoby z niepełnosprawnością o przedsięwziętych działaniach i ich wynikach, by ta mogła podejmować decyzje i działania odpowiednie do stanu sprawy.
Wprowadzone zmiany mają na celu urzeczywistnienie idei przyświecającej instytucji kuratora dla osoby z niepełnosprawnością. Nie mamy w tym wypadku do czynienia z zastępstwem ustawowym dla tej osoby, a z umożliwieniem osobie z niepełnosprawnością załatwiania spraw, mając na względzie istniejące z powodu niepełnosprawności trudności natury faktycznej. Osoba ta bowiem zachowuje pełną zdolność do czynności prawnych i pozostaje władna do podejmowania działań, które uznaje za właściwe. Nowelizacja ma także na celu wyraźne rozróżnienie instytucji kurateli dla osoby z niepełnosprawnością od instytucji ubezwłasnowolnienia, które ze swej natury są zgoła odmienne. Celem ustawodawcy jest zatem przede wszystkim podkreślenie, że nawet w przypadku ustanowienia kuratora, decydentem pozostaje osoba z niepełnosprawnością, którą kurator ma jedynie wspierać.
Konsekwencją wprowadzenia zmian w prawie materialnym jest modyfikacja procedury wyznaczania kuratora dla osoby z niepełnosprawnością – dodano bowiem m.in. obligatoryjne wysłuchanie osoby z niepełnosprawnością (chyba, że brak możliwości jakiegokolwiek porozumienia się z osobą z niepełnosprawnością został potwierdzony przez lekarza). Fakultatywnie, sąd przed wydaniem postanowienia może zlecić kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu w celu ustalenia sposobu funkcjonowania osoby z niepełnosprawnością, chyba że wystarczające dla dokonania ww. ustaleń będzie wysłuchanie bądź przedłożona dokumentacja dotycząca tej osoby. Sąd zyskał także uprawnienie do zasięgnięcia opinii biegłego psychologa lub biegłego innej specjalności, jeśli uzna to za konieczne. Powyższe instrumenty pozwolą sądom na poznanie osoby wnioskodawcy i ustalenie jak osoba ta radzi sobie w codziennym funkcjonowaniu, przed wydaniem postanowienia. Opinia biegłego psychologa ma natomiast w założeniu pomóc w ocenie funkcji intelektualnych i psychospołecznych osoby z niepełnosprawnością, a także jej potrzeb, w szczególności w zakresie komunikacji.
Wysłuchanie dziecka w procedurze cywilnej oraz lista reprezentantów dziecka
Nowelizacja wprowadza również istotne zmiany w zakresie instytucji wysłuchania dziecka, uregulowanej w art. 216 (1) k.p.c. Dotychczas bowiem, w sprawach dotyczących osoby małoletniego, sąd wysłuchiwał go pod warunkiem, że jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwalały. Obecnie jednak, jeśli dziecko odmówi udziału w czynności wysłuchania, sąd będzie musiał od niej odstąpić.
Ustawodawca przyjął, analogicznie do postępowania karnego, że wysłuchanie dziecka w toku postępowania cywilnego może nastąpić tylko raz – z wyjątkiem sytuacji, w której dobro dziecka wymagać będzie ponownego przeprowadzenia czynności bądź w sytuacji, gdy potrzebę ponownego wysłuchania zgłosi sam małoletni. Czynność przeprowadzać będzie ten sam sąd, chyba że nie będzie to możliwe lub będzie to godzić w dobro dziecka. Notoryjnym jest, że na dziecku – jako osobie w młodym wieku, o zupełnie innym stopniu rozwoju emocjonalnego oraz wyższej wrażliwości – udział w postępowaniu, nawet w takiej formie, może odbić się negatywnie, wobec czego wprowadzenie jednokrotności wysłuchania należy uznać za w pełni korzystne rozwiązanie.
Zmianie uległy także ustawowe warunki przeprowadzenia wysłuchania dziecka. W miejsce dotychczasowego, lakonicznego stwierdzenia, że wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych, wprowadzony został dodatkowy przepis art. 216 (2) k.p.c. Obecnie zatem, wysłuchanie następować będzie na posiedzeniu niejawnym, w odrębnym pomieszczeniu w siedzibie sądu bądź poza jego siedzibą (jeśli dobro dziecka będzie tego wymagać), w obecności wyłącznie sądu i w razie potrzeby biegłego psychologa. Jak słusznie dostrzegli autorzy projektu ustawy, wysłuchanie nie jest czynnością zmierzającą do uzyskania materiału dowodowego – ma bowiem na celu ustalenie stanowiska i woli dziecka. Miejsce jego przeprowadzenia powinno z kolei zapewniać małoletniemu poczucie bezpieczeństwa i swobodę wypowiedzi. Szczegółowe warunki wysłuchania małoletniego zostaną jednak ustalone w drodze rozporządzenia, do wydania którego delegację ustawową otrzymał minister sprawiedliwości. Zaznaczyć także należy, że nowe przepisy dotyczące wysłuchania małoletniego będą mieć odpowiednie zastosowanie do analogicznej instytucji zawartej w przepisach o postępowaniu w sprawach rodzinnych i opiekuńczych (art. 576 k.p.c.).
Ponadto, w związku ze zmianą w k.r.o. w zakresie reprezentanta dziecka w miejsce dawnego kuratora, do k.p.c. dodany został również art. 5831, zgodnie z treścią którego wniosek o wyznaczenie reprezentanta dziecka sąd opiekuńczy rozpoznawać będzie niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni od dnia wpływu wniosku. Reprezentant będący adwokatem lub radcą prawym wyznaczany będzie z listy reprezentantów dziecka, której sposób ustalenia zostanie określony przez ministra sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia.
Kwestionariusz szacowania ryzyka zagrożenia dla życia i zdrowia dziecka
Zgodnie z art. 12a ust. 1 ustawy z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej, w razie zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą domową, pracownik socjalny ma obowiązek zapewnić mu ochronę poprzez umieszczenie go u innej niezamieszkującej wspólnie z nim osoby najbliższej, która daje gwarancję zapewnienia mu bezpieczeństwa i należytej opieki, w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub instytucjonalnej pieczy zastępczej. Pracownik socjalny nie podejmuje jednak przedmiotowej decyzji samodzielnie, bowiem ma to miejsce wspólnie z funkcjonariuszem Policji, a także lekarzem, ratownikiem medycznym lub pielęgniarką – nadto, w miarę możliwości w obecności i przy wsparciu psychologa.
Nowelizacją dodano jednak do omawianego artykułu ust. 4a, zgodnie z treścią którego podjęcie decyzji o umieszczeniu dziecka u innej osoby poprzedzać musi dokonanie oceny ryzyka zagrożenia dla życia lub zdrowia dziecka, za pomocą specjalnego kwestionariusza szacowania ryzyka. Określenie wzoru kwestionariusza przekazano w drodze delegacji ustawowej ministrowi do spraw zabezpieczenia społecznego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia i ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, w drodze rozporządzenia.
Wprowadzone rozwiązanie ma na celu zapewnienie jednakowego standardu ochrony małoletnich w Polsce, jak również porównywalnego poziomu podejmowanych przez pracowników socjalnych interwencji w związku ze stosowaniem przemocy domowej. Ujednolicony schemat oceny zagrożenia ma w założeniu ułatwić podejmowanie decyzji o przeniesieniu dziecka z dotychczasowego środowiska rodzinnego, a także zminimalizować po stronie pracowników socjalnych obawę ew. odpowiedzialności dyscyplinarnej w przypadku dokonania błędnego wyboru.
Ponadto, autorzy projektu nowelizacji, w zakresie omawianej instytucji, powołali się na treść wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Kurt vs. Austria. W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał podkreślił bowiem znaczenie korzystania przez służby z narzędzi oceny ryzyka, w tym w ustandaryzowanych list kontrolnych, zawierających wyszczególnione czynniki ryzyka, opracowanych na podstawie wyników badań kryminologicznych oraz najlepszych praktyk w sprawach przemocy domowej. Zdaniem Trybunału, narzędzia te mogą przyczynić się do zwiększenia kompleksowości dokonywanej oceny (Wyrok ETPC(WI) z 15.06.2021 r., 62903/15, KURT v. AUSTRIA, LEX nr 3186471).
Podsumowanie
Reasumując, przepisy ustawy nowelizującej k.r.o. oraz inne ustawy dają szansę na realną poprawę sytuacji małoletnich w toku postępowania sądowego, poprzez wprowadzenie instytucji reprezentanta dziecka oraz zmienionej procedury jego ustanawiania. Nadto, zastosowanie kwestionariuszy oceny ryzyka przez pracowników socjalnych we współpracy z funkcjonariuszami Policji, a także lekarzem, ratownikiem medycznym lub pielęgniarką, pomoże ujednolicić standardy zapewnienia dzieciom ochrony w związku ze stosowaniem przemocy domowej. Co więcej, ustawodawca dostrzegł także potrzebę uszczegółowienia przepisów w zakresie kuratora dla osoby z niepełnosprawnością, czyniąc z niego osobę udzielającą wsparcia oraz działającą z poszanowaniem decyzyjności uprawnionego.
Nowelizacja przewiduje także zmiany w przepisach procedury karnej, prawa karnego wykonawczego czy w przepisach mających na celu przeciwdziałanie zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym – w tym również w ramach dodania nowych czynów zabronionych, takich jak m.in. zatrudnianie do pracy z małoletnimi osoby, której dane wpisane są do Rejestru Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym czy niewykonywanie obowiązku wprowadzenia standardów ochrony małoletnich.
Po więcej informacji na temat powyższych zmian zapraszam do II części artykułu.
Klikając „Akceptuję cookies”, zgadzasz się na przechowywanie plików cookie na swoim urządzeniu w celu usprawnienia nawigacji w witrynie, analizy korzystania z witryny i pomocy w naszych działaniach marketingowych.