Zakaz konkurencji w umowach cywilnoprawnych. Swoboda umów a swoboda gospodarcza

Swoboda umów i wolność gospodarcza

Z jednej strony w Polsce obowiązuje dobrze znana (w szczególności prawnikom) zasada swobody umów (wyrażona w art. 353¹ k.c.), z drugiej natomiast wiążąca jest również konstytucyjna zasada wolności gospodarczej (art. 22 Konstytucji RP). Jak więc w ramach tych regulacji znaleźć miejsce dla zakazu konkurencji w umowach cywilnoprawnych, w taki sposób, by nie naruszyć granic swobody działalności gospodarczej, a zarazem oddać wolę stron danej umowy?

Zastrzeżenie zakazu konkurencji

To nie jedyne pytanie, które może nasuwać się w zakresie zakazu konkurencji w takich umowach. W przypadku zakazu konkurencji w umowach o pracę bowiem to przepisy Kodeksu pracy (art. 101¹ i n. k.p.) wprost stanowią o sytuacji stron tej umowy, i to zarówno w czasie trwania stosunku pracy, jak i po jego ustaniu. Jednocześnie jednak brak jest odpowiednich regulacji prawnych odnośnie zakazu konkurencji, np. w tzw. umowach b2b. W sytuacji spornej nierzadko strona takiej umowy może zastanawiać się zatem, czy dane zastrzeżenie umowne wprowadzające zakaz konkurencji jest ważne, czy należne jest mi z tego tytułu wynagrodzenie, w jakich granicach zakaz ten obowiązuje? Takie wątpliwość mogą pojawiać się w szczególności w sytuacji, gdy dane zastrzeżenie umowne stanowiące o zakazie konkurencji nie jest jednoznacznie skonkretyzowane przez strony.

Gdzie szukać odpowiedzi

W pierwszej kolejności odpowiedzi warto szukać najpierw w przepisach prawa, nawet jeśli nie odnoszą się one wprost do zakazu konkurencji w umowach cywilnoprawnych.

Zarówno ww. art. 353¹ k.c., jak i art. 58 k.c., stanowią pewne klauzule generalne, kształtujące ogólne przesłanki ważności czynności prawnych. Na ich podstawie można stwierdzić, że treść lub cel stosunku prawnego nie mogą sprzeciwiać się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Czynność prawna nie może również mieć na celu obejścia ustawy.

Czy przepisy te dają zatem konkretne odpowiedzi na zadane na wstępie pytania? Niekoniecznie, a nawet rzadko. W takich wypadkach konieczne jest, by sprawdzić, jaki pogląd w interesującej nas kwestii, wynika z aktualnego orzecznictwa.

Orzecznictwo

W zakresie samej istoty zakazu konkurencji w umowach cywilnoprawnych Sąd Najwyższy podkreślił szczególnie, że niedopuszczalne jest krępowanie swobody gospodarczej przedsiębiorcy w takim stopniu, że traci on w całości albo istotnej części swą niezależność.” (wyrok SN z 5.3.2019 r., II CSK 58/18). Sąd ten dał swoiste wytyczne, które mogą pomóc w ocenie skuteczności zastrzeżenia zakazu konkurencji w umowie o współpracę i wskazał na istotne znaczenie, m.in.:

1. zakresu podmiotowego i przedmiotowego działalności i zakazu działalności;
2. zakresu dotychczasowej i potencjalnej działalności;
3. obszaru geograficznego obowiązywania zakazu działalności;
4. okresu obowiązywania tego zakazu;
5. rodzaju, a co za tym idzie również uciążliwości konsekwencji naruszenia zakazu konkurencji;
6. proporcji korzyści odnoszonych z nawiązania współpracy do skutków ograniczenia swobody działalności;
7. a także proporcji między zakazem konkurencji a obowiązkami umownymi;
8. uzasadnionych interesów danej strony, a tym samym, czy zastrzeżony zakaz konkurencji nie jest zbyt daleko idący;
9. nadużycia pozycji kontraktowej którejkolwiek ze stron umowy.

Skuteczny zakaz konkurencji

Stwierdzić można zatem, iż zakaz konkurencji w umowie o współpracę (zwłaszcza po jej ustaniu) uznaje się za skuteczny, ale przy zachowaniu jego uzasadnionych granic. Zarówno przepisy k.c., jak i innych ustaw, nie dają wprost odpowiedzi, jak regulować zakaz konkurencji w umowach cywilnoprawnych, co powoduje, iż podstawową przesłanką do stwierdzenia jego nieważności jest zatem sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Takie stwierdzenie natomiast nasuwa wniosek, iż każdorazowo konieczne jest odniesienie się do okoliczności faktycznych danej, konkretnej sprawy i ich indywidualna ocena. (wyrok SA w Gdańsku z 20.12.2018 r., I AGa 204/18)

To kryterium – zgodności z zasadami współżycia społecznego – ma również znaczenie w kontekście kwestii wynagrodzenia z tytułu ustanowienia zakazu konkurencji w umowach cywilnoprawnych, w szczególności po ustaniu tych umów. W orzecznictwie co do zasady przyjmuje się, iż brak zastrzeżenia takiego wynagrodzenia nie powoduje automatycznie nieważności tego zakazu konkurencji (wyrok SN z 5.12.2013 r., V CSK 30/13, LEX nr 1422123.). Jednocześnie jednak wskazuje się również, iż zbyt długi (w przypadku tego konkretnego przypadku 3-letni) okres zakazu konkurencji bez ekwiwalentu może powodować jego nieważność, a to właśnie z uwagi na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (wyrok SN z 11.9.2003 r., III CKN 579/01).

Rekomendacje

W celu uniknięcia sporów i niejasności, rekomenduje się, by regulować zakazy konkurencji w umowach cywilnoprawnych tak precyzyjnie jak to jest tylko możliwe, w szczególności w zakresie:

1. zakresu podmiotowego;
2. zakresu przedmiotowego;
3. okresu obowiązywania;
4. obszaru geograficznego, na którym on obowiązuje.

Na marginesie warto dodać, iż odpowiedzialności za przejmowanie klientów (w stosunkach między przedsiębiorcami) nie należy upatrywać jedynie w zakazach konkurencji uregulowanych przez strony w łączącej ich umowie. Zgodnie z art. 12 ust. 2 ustawy z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji stanowi to bowiem czyn nieuczciwej konkurencji, który to może powodować odpowiedzialność cywilnoprawną określoną regulacjami tej ustawy. Przy czym, naruszenie umowy nie musi jednocześnie oznaczać naruszenia ustawy i odwrotnie.

Mimo zatem, iż ten artykuł miał pomóc rozstrzygnąć wątpliwości dotyczące zakazu konkurencji w umowach cywilnoprawnych, to okazuje się, iż nie jest to do końca możliwe. Jedno jest bowiem pewne – o skuteczności zakazu konkurencji w umowie cywilnoprawnej decyduje analiza konkretnego przypadku i jego okoliczności faktycznych, a nie jedna, uniwersalna reguła.